Wasserstein Bernard W przededniu. Żydzi w Europie przed drugš wojnš wiatowš

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Udział ten był największy w trzechprowincjach: Bukowinie (77 procent), Besarabii (63 procent) i Mołdawii (56 procent).Największa spółka przemysłowa w kraju, koncern Re_i%5ńa, należała do Maxa Ausschnitta.Zatrudniała 17 000 osób, produkowała 90 000 ton stali rocznie, a także lokomotywy, maszyny,silniki i uzbrojenie.Na Węgrzech do %7łydów należało 40 procent firm przemysłowych.Habsburgowie nadali tytuł szlachecki wielu bogatym przemysłowcom węgierskim pochodzeniażydowskiego.Był wśród nich Manfr�d Weiss, założyciel olbrzymiego kombinatu przemysłuciężkiego, produkującego żelazo, stal, samoloty i samochody.Po jego śmierci w 1922 rokuzarządzanie koncernem przejęli synowie, Alfons i Eugene, obaj mający tytuł barona.Bardzo wielu %7łydów pracowało też w wolnych zawodach.W Wiedniu %7łydami byłow latach trzydziestych aż 65 procent lekarzy, w Polsce ponad połowa lekarzy i adwokatówz prywatną praktyką.Na Węgrzech, gdzie %7łydzi stanowili tylko pięa procent ludności, połowaadwokatów i jedna trzecia dziennikarzy miała żydowskie pochodzenie.Awansując w hierarchii społecznej, %7łydzi zmieniali miejsce zamieszkania: z dzielnicśródmiejskich przenosili się na zdrowsze i bardziej eleganckie przedmieścia.W 1933 rokuw Berlinie tylko 15 procent ludności żydowskiej, liczącej wówczas 161 000 osób, mieszkałow starej żydowskiej dzielnicy Scheunenviertel w Berlin Mitte lub w jej okolicach.Resztawyprowadziła się do takich dzielnic, jak Wilmersdorf, Sch�neberg i Charlottenburg.W tychtrzech dzielnicach Berlina (który miał ich dwadzieścia) mieszkało teraz 44 procent żydowskiejludności miasta.Ale i tam %7łydzi żyli przeważnie wśród swoich rodaków; nawet po awansiedo klasy średniej odgradzali się od otoczenia.Zrednia i wyższa warstwa żydowskiej burżuazji różniła się od reszty %7łydów nie tylkomiejscem zamieszkania, lecz także językiem i trybem życia.Większośa nie mówiła już w jidysz,ale używała języka kultury swojego otoczenia.W Niemczech i Austrii był to niemiecki,na Węgrzech węgierski.We wschodniej Europie wykształceni %7łydzi niekoniecznie wybieralijęzyk, którym posługiwała się większośa społeczeństwa lub który miał rangę języka urzędowego.W należącej do Rumunii Transylwanii, na Słowacji i w jugosłowiańskiej Wojwodinie %7łydzi,zwłaszcza z kręgów burżuazji, mówili po węgiersku.W Bukareszcie sfery wykształcone używałyjęzyka francuskiego, a nie rumuńskiego.Na sowieckiej Ukrainie żydowscy fachowcyodchodzący od jidysz wybierali język rosyjski zamiast ukraińskiego.Richard Pipes, którypochodzi z rodziny żydowskiej należącej do klasy średniej i dorastał w Warszawie latdwudziestych i trzydziestych, do szóstego roku życia rozmawiał z rodzicami i opiekunkamipo niemiecku.%7łydowska burżuazja w Niemczech była do roku 1933 najliczniejszą i przeciętnienajzamożniejszą w Europie.Swymi liberalnymi poglądami religijnymi i politycznymi, swoimpatriotyzmem, kulturalnym wyrafinowaniem, działalnością charytatywną oraz poczuciembezpieczeństwa i optymizmu co do swego miejsca w świecie nadawała ton elitom żydowskimna kontynencie i była dla nich wzorem.W archiwum Leo Baeck Institute w Nowym Jorku przechowywane są setkiniepublikowanych wspomnień niemieckich %7łydów (nie wszyscy oczywiście pochodziliz burżuazji).Wyłania się z nich typowy obraz mieszczańskiego życia niemieckojęzycznych%7łydów w całej środkowej Europie lat dwudziestych i trzydziestych.%7łydzi z tego kręgukulturowego byli więc przywiązani do ideału Bildung (nieprzetłumaczalne pojęcie, obejmującemiędzy innymi wykształcenie, ogładę, tolerancję i umiłowanie sztuki), dumni ze swojej pozycjispołecznej, przywiązywali wagę do dobrego wychowania, schludności i wyglądu, cenili formytowarzyskie, kochali niemiecką literaturę, szanowali naukę, dla muzyki mieli niemal religijnącześa, brzydzili się wszelkim fanatyzmem i żywili pogardę dla stylu życia i żargonu (czylijidysz) Ostjuden, z których zresztą przeważnie się wywodzili.Relacje przechowywane w LeoBaeck Institute pokazują też, że niemiecko-żydowska klasa średnia starała się zachowaa godnośai pewnośa siebie w obliczu przeciwności i że pod koniec lat trzydziestych, gdy runął jej światmaterialny i duchowy, poczuła się głęboko rozczarowana i zupełnie zagubiona. 5NOWE JEROZOLIMY%7łydzi czuli się swojsko w większości dużych miast kontynentalnej Europy, alez niektórymi łączyła ich szczególna więz.Nie porzucając wiary w niebiańską Jerozolimę(Jeruszalaim szel ma la), w wyobrazni nadawali tym wybranym miastom kształt Jerozolimyziemskiej (Jeruszalaim szel mata).Służyła im ona za miejsce pobytu przed powrotem do Syjonu a osobom niereligijnym nawet go zastępowała.Jerozolima Zachodu Amsterdam to miasto %7łydów i cyklistów pisał dziennikarz Egon Erwin Kisch[1].%7łydzi, tak jak cykliści, czuli się w stolicy Holandii u siebie.Siegfried van Praag nazwał ją Jerozolimą Zachodu w książce pod tym tytułem z 1961 roku, ale określenie było znaneznacznie wcześniej[2].Zarówno %7łydzi, jak nie-%7łydzi nazywali Amsterdam pieszczotliwie Mokum , a nazwa ta pochodziła podobno od wyrazu oznaczającego miejsce w języku jidysz(i hebrajskim).Pierwsi %7łydzi przybyli do Amsterdamu pod koniec XVI wieku.Wielu z nich byłomaranami z Hiszpanii i Portugalii (czyli %7łydami, którzy przeszli na chrześcijaństwo, alepotajemnie nadal praktykowali dawną wiarę).Do tych Sefardyjczyków dołączyli w pózniejszychczasach aszkenazyjscy imigranci ze środkowej i wschodniej Europy, którzy w końcuzdominowali ich liczebnie.W XVII i XVIII wieku Amsterdam był wielkim ośrodkiem kulturyżydowskiej, siedzibą hebrajskich drukarzy, uczonych, poetów i myślicieli (chociaż największyz nich, Baruch Spinoza, został wykluczony z gminy).%7łydzi amsterdamscy od dawna odgrywaliważną rolę w kulturze, gospodarce i polityce Holandii i prawdopodobnie rzadziej spotykali sięz wrogością otoczenia niż ich rodacy w innych wielkich miastach europejskich.W 1939 roku w Amsterdamie mieszkało około 79 000 %7łydów, czyli ponad połowawszystkich żyjących w Holandii [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Odnośniki